U današnjem političkom trenutku vredelo bi podsetiti se postignuća grupe Lezbejke i gejevi podržavaju rudare (Lesbians and Gays Support the Miners), osnovane u Britaniji tokom rudarskog štrajka 1984. godine. [1] Ta grupa stvorila je jedan od najsnažnijih primera solidarnosti između radničkog pokreta i LGBT+ zajednice. Ono što je počelo kao podrška borbi radnika pod surovom vladavinom Margaret Tačer preraslo je u međusobno prepoznavanje, a članovi sindikata – isprva sumnjičavi – počeli su u sve većem broju da učestvuju na Prajd paradama.

---

Ovaj neočekivani savez doprineo je tome da Laburistička partija 1985. godine usvoji politiku podrške gej i lezbejskim pravima – odluku koja je na kraju otvorila put ka širem pravnom priznanju, uključujući i istopolne brakove. Ovaj trenutak iz novije istorije svedoči o snazi savezništava zasnovanih na zajedničkom osećaju marginalizacije. Rudari, potplaćeni i izloženi nasilju zbog tačerističke politike štednje, pronašli su zajednički jezik sa seksualnim manjinama, koje su dugo trpele kriminalizaciju, patologizaciju i sistemsko nasilje – od zatvorskih kazni u viktorijanskoj Britaniji (setimo se suđenja Oskaru Vajldu) do logora smrti u nacističkoj Nemačkoj. Solidarnost nije bila samo politička strategija, već egzistencijalna potreba.

Savremeni gej oslobodilački pokret ima dublje korene u međuklasnim savezima nego što se danas često misli. Gej revolucija trećeg sveta, [2] grupa koja je nastala nakon Stounvola, odbacivala je nuklearnu porodicu kao kapitalističku instituciju koja proizvodi i učvršćuje i heteroseksualne i homoseksualne uloge radi društvene kontrole i discipline rada. Naslovna strana magazina Gej oslobodilačkog fronta iz 1971. godine, na kojoj je Če Gevara našminkan, nije bila ironična – predstavljala je revolucionarni duh tog vremena, koji je kvir borbu video kao nerazdvojivu od antikapitalističkih borbi.

Iako je taj duh vremenom marginalizovan, nije u potpunosti nestao. [3] Umesto toga, preživeo je tamo gde ga zapadni LGBT+ pokreti najmanje očekuju. Na Kubi, gde se Fidel Kastro pre nekoliko decenija javno izvinio zbog progona homoseksualaca, nedavno je usvojen možda i najprogresivniji Porodični zakon na svetu. Ovaj zakon, potvrđen većinskim glasanjem na nacionalnom referendumu, ne samo da legalizuje istopolne brakove već i proširuje samu definiciju porodice, priznajući odnose zasnovane na zajedničkom životu, međusobnoj brizi i podršci – i to van okvira krvnog srodstva ili romantičnih veza. To je retki primer socijalističke pravne reforme koja je nadmašila liberalne demokratije u afirmaciji kvir života.

Kako je neoliberalizam preuzeo primat 1980-ih, gej pokret – naročito u evroatlantskom svetu – počeo je da se menja. Politika kolektivne borbe zamenjena je identitetskim uključivanjem u postojeće strukture. Klasa je potisnuta, a konzumerizam je postao zamena za oslobođenje. Paradoksalno, nastao je oblik liberalne tolerancije koji se bez problema može uklopiti sa ksenofobijom, nacionalizmom i imperijalnim nasiljem. [4]

---

U Srbiji savremena istorija LGBT+ pokreta – barem njegova javna i najvidljivija dimenzija – počinje prvom Povorkom ponosa 2001. godine, koja se završila nasiljem. Taj događaj imao je i politički i spoznajni značaj: od tog trenutka više nije bilo moguće tvrditi da neheteroseksualne osobe ne postoje u Srbiji. Iako su kasniji pokušaji organizovanja Prajda često bili zabranjivani ili otkazivani, od 2014. godine on se održava redovno, iako su njegovi politički i društveni odjeci varirali. Tokom godina, mnogi učesnici nosili su parole solidarnosti sa radnicima, naglašavajući da su gejevi i lezbijke deo radničke klase i da često trpe dodatnu diskriminaciju – poput otkaza zbog seksualnosti, ponižavanja ili prisilnog rada za nižu platu.

Ovakva solidarnost, međutim, retko se prevodila u konkretne saveze. LGBT+ pokret uglavnom je ostajao nepovezan sa radničkim protestima i sindikalnim aktivnostima, kao što su bili protesti malinara 2011. godine. Iako je režim represivno delovao i prema jednoj i prema drugoj grupi, nije došlo do međusobnog prepoznavanja ugnjetavanja. Kao neko ko je decenijama aktivan u pokretu, više puta sam isticao potrebu da se klasna i kvir pitanja povežu. To proizilazi ne samo iz ideološke posvećenosti, već i iz samih korena savremene LGBT+ borbe, koja nikada nije bila samo borba za identitet, već i za univerzalno oslobođenje – uključujući rasne i klasne borbe.

Tek oko 2022. godine ova šira, na solidarnosti zasnovana perspektiva počinje da zadobija veću pažnju u građanskim krugovima. Filozofkinja i feministkinja Adriana Zaharijević artikulisala je ideju da Prajd ne treba da bude usko slavlje seksualnog identiteta, već mesto okupljanja svih marginalizovanih – radnika, siromašnih porodica, samohranih majki i drugih čiji su životi sistematski obesvećeni, bilo od strane tradicionalnog poretka ili evropskog liberalizma. Iako sam slične ideje godinama promovisao u Srbiji, njihovo pojavljivanje na cenjenom liberalnom portalu Peščanik označilo je polagani pomak u načinu na koji se ove veze razumeju i komentarišu.

Međutim, ne treba zanemariti dugogodišnji izazov povezivanja sa radničkom klasom. Homofobija je često bila glavna prepreka solidarisanju s te strane, zbog čega je LGBT+ pokret najviše saveznika pronalazio među intelektualcima i umetnicima iz srednje klase. To je zadržalo pokret u „kuli od slonovači“, gde Prajd događaji često postaju spektakli podrške elite – sa svečanim govorima zapadnih diplomata i kulturnih ličnosti – dok ostaju odvojeni od svakodnevnih borbi običnih ljudi.

To se sada možda počinje menjati. Tokom 2024. i 2025. godine, došlo je do primetnog pomaka u načinu na koji većina LGBT+ nevladinih organizacija pristupa Prajdu. Kao najveći i najvidljiviji protest, koji često prevazilazi urbane centre i dopire do „unutrašnje Srbije“, Prajd je počeo da širi svoj fokus – kao što se i predsednica Narodne skupštine, Ana Brnabić, otvorena lezbejka, uživo čula i videla širom zemlje. Najnoviji talas studentskih protesta izgleda da je označio prelomni trenutak. Mnoge LGBT+ organizacije javno su podržale te proteste, izašavši izvan svojih uobičajenih okvira delovanja i priklonivši se širim političkim zahtevima. Postalo je jasno da život u duboko korumpiranoj državi pogađa sve, bez obzira na seksualnu orijentaciju i/ili rodni identitet.

Ovakvo povezivanje različitih pokreta osvetljava važan uvid francuskog filozofa Alena Badijua: narodni politički ustanci ne mogu ostati zatvoreni u domenu buržoaske omladine. Da bi imali stvarni učinak, moraju se povezati sa radnicima i proleterskom borbom. Ova misao direktno se odnosi na LGBT+ aktivizam: pokret mora da izađe iz okvira NVO sektora, koji prečesto funkcioniše unutar neizrečenih granica kapitalističkog sistema. U tom sistemu, klasna eksploatacija retko se imenuje; umesto toga, govori se o „ekonomskom osnaživanju“ ili o troškovima isključivanja „seksualnih manjina“ iz punog učešća na tržištu. To je jezik roze kapitalizma, a ne oslobođenja.

Podjednako je ključan „silazak u narod“ – potreba da se stupi u kontakt sa radničkom većinom, koju čini i većina LGBT+ osoba. Bez izazivanja duboko ukorenjenih predrasuda u ovom sloju društva, stvarna društvena promena nije moguća. Uprkos simboličkoj važnosti toga što imamo premijerku lezbejku sa ženom i detetom, ta vidljivost nije se pretočila u veću sigurnost niti ravnopravnost. Jaz između države koja projektuje sliku tolerancije i društva koje ostaje duboko homofobno i dalje postoji. Gejevi i dalje skrivaju lica na aplikaciji Grindr, dominantnoj platformi za istopolna upoznavanja.

Posvećenost države jednakosti i dalje je pod znakom pitanja. Godine 2021. predsednik Srbije izjavio je da neće potpisati Zakon o istopolnim zajednicama, čime ga je efektivno povukao iz procedure. Prijave diskriminacije koje podnose organizacije kao što su Beograd Prajd i Da se zna! ostaju nerešene (samo prošle godine prijavljeno je 115 slučajeva diskriminacije). Prema istraživanju Agencije za osnovna prava EU iz 2024. godine, strah, nasilje i diskriminacija i dalje su rasprostranjeni: 80% LGBT+ osoba u Srbiji izbegava da se drži za ruke u javnosti i prijavilo je diskriminaciju na radnom mestu ili pri zapošljavanju. Pored toga, 50% izbegava javne prostore iz straha, a 33% je razmišljalo o samoubistvu.

U međuvremenu, posećenost Prajda stagnira. Nasuprot tome, studentski protesti privukli su ogroman broj ljudi – preko trista hiljada samo 15. marta 2025. godine – oživljavajući mreže solidarnosti koje povezuju ruralnu i urbanu populaciju i ističući radnička prava. Povezivanje sa tom energijom predstavlja šansu za LGBT+ pokret da povrati svoje radikalne korene. Vreme izolacije mora se završiti. U eri u kojoj dominiraju desničarske ideologije – od Trampa i Putina do Meloni, Vajdel i Orbana – solidarnost nije samo strateški izbor, već politička nužnost.

U tom duhu, nameće se jedan jasan i neposredan predlog: studentski pokret i LGBT+ zajednica treba zajedno da izađu na Beogradski Prajd u septembru 2025. godine. Po prvi put, među zahtevima Prajda nalazi se i konkretno socijalno pitanje: poziv Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja da hitno reguliše rad terenskih pružalaca socijalnih usluga. Time bi se omogućilo da najugroženiji pojedinci i porodice dobiju pristup osnovnim zdravstvenim i socijalnim uslugama. To bi bio mali, ali značajan korak ka tome da Prajd preraste u nešto više od slavlja – u mesto okupljanja onih koji žele promenu i zajedničko oslobođenje.

Reference:

1. U uredničkom tekstu BBC-ja pod naslovom „Kako je podrška rudarima dovela do istopolnih brakova“, novinar Garet Luis prati ovu istoriju. Videti: https://www.bbc.com/news/articles/c722z4qyed1o
2. Pobune u Stounvolu iz 1969. godine u Njujorku, koje se često romantizuju kao spontani ustanak za seksualnu slobodu, bile su duboko oblikovane pitanjima rase i klase. Aktivistkinje i aktivisti tog vremena nisu tražili uključivanje u postojeći poredak, već njegovu transformaciju. Videti: https://queerhistory.wordpress.com/wp-content/uploads/2011/06/third-world-gay-liberation.pdf
3. Sedamdesete godine 20. veka u SAD i Evropi bile su obeležene previranjima i eksperimentisanjem, što je podstaklo revolucionarnu imaginaciju. Feministkinja i spisateljica Andrea Dvorkin, poznata po svojim kritikama patrijarhata i nasilja, izrazila je taj duh kada je javno interpretirala pesmu Alena Ginsberga „Howl“, koja na visceralnom, ekstatičnom jeziku osuđuje postratnu kapitalističku otuđenost. Ginsbergove slike – robotski stanovi, slepe prestonice, monstruozne bombe – dočaravaju dehumanizujući mehanizam sistema koji su kvir radikali želeli da razgrade. Videti: https://www.poetryfoundation.org/poems/49303/howl
4. Već početkom 21. veka pojavljuju se kritički glasovi koji preispituju pravac u kom se LGBT+ pokret razvijao. Autorke poput Sare Šulman ukazivale su na to da se prava LGBT+ osoba sve češće koriste za prikrivanje represivnih državnih politika, naročito u kontekstu Izraela, gde su progresivni stavovi prema homoseksualnosti služili kao opravdanje za vojnu agresiju i okupaciju – taktika kasnije nazvana pinkwashing. Slično tome, Jasbir Puar uvela je pojam homonacionalizam kako bi opisala način na koji zapadne države koriste prava kvir osoba kao merilo za sramoćenje ili disciplinovanje drugih naroda i kultura koje se smatraju „nazadnim“, iako su njihove sopstvene društvene strukture i dalje duboko nejednake.

---

Zahvaljujem se fondaciji Rosa Luxemburg na porudžbini ovog teksta, kao i portalu Mašina koji je objavio englesku verziju.